W XV w. miejscowość graniczyła: 1418, 1420 z Jakubowicami i Krasieninem. 1447 z Jakubowicami: od rzeki płynącej z Jakubowic do granic Czechowa. Wieś pozostawała własnością szlachecką, wzmiankowani następujący dziedzice:

1409 Anna - Hanka (córka Dymitra z Goraja marszałka),

1441 wdowa po Andrzeju Tęczyńskim,

1418-20 Beata, wdowa po Dymitrze (z Goraja),

1438 w dziale między braćmi Tęczyńskimi Amdrzejowi przypadają dobra macierzyste Dys,

1447 Anna Tęczyńska z D. żona Jana Oleśnickiego wojewody sandomierskiego,

1450 Jan Oleśnicki wojewoda sandomierski.

 

1429 Głąb i Kabat

1443 Andrzej Stodoła

1459 Mikołaj rzeźnik z Dysa

 

1415-20 wymieniany uczciwy Wacław-Więcek wójt z Dysa,

1450 Kazimierz Jagiellończyk przenosi Dys na prawo średzkie,

1461 Wojciech wójt.

 

1425-32 wymieniany Mikołaj komendarz z Dysa i następujący plebani:

1430 Maciej,

1434 Klemens,

1442-6 Marcin,

1459-60 Mikołaj.

 

W połowie XV w. dziesięcinę z Jakubowie pobiera pleban z Dysa. W 1495 spór o dziesięcinę z ról miasta Kamionka oraz wsi Dąbrówka i Siedliska. W 1529 dziesięcina z pewnych ról 2 grz.,12 gr oddawana biskupowi, plebanowi dziesięcina i meszne z wsi: Dys, Nasutów, Stoczek, Dłotlice, Rudka,Dąbrówka - ogółem 31 grz. 13,50 gr. W latach 1531-3 do parafii należały ponadto Ciecierzyn i Jakubowiece. W XVI w. przy świątyni wymieniany jest już wikariusz. Istniała szkoła parafialna i szpital czyli przytułek dla ubogich, w którym w XVIII wieku wymienia się 6 ubogich.

 

Pierwotna świątynia była drewniana, obecna pw. św. Jana Chrzciciela wzniesiona została w 2 połowie XVI w. W latach 1590-1610 była w rękach protestantów za przyczyną ówczesnych właścicieli Dysa Szamotulskich. Natomiast w 1714 r. kolejna właścicielka Dysa, Jadwiga Niemyska przekazała parafię misjonarzom lubelskim. Odtąd proboszczem miał być każdorazowy superior tego zakonu w Lublinie. Kościół był rozbudowywany i kilkakrotnie remontowany. W połowie XVI w. wieś należała do Heleny Tarnowskiej, a w XVIII - XIX w. weszła w skład ordynacji kozłowieckiej. W 1796 r. w części wsi Dys Bieliński utworzył dziedziczne sołectwo dóbr kozłowieckich dla Bernattów, które egzystowało do I wojny światowej. Założony tu został ośrodek dworsko-folwarczny, z którego do naszych czasów zachował się budynek dworu pochodzący z pocz. XX w. Od nazwiska właścicieli miejsce przyjęło nazwę "Bernatówka". Z historią wsi Dys związane były także dzieje wsi Dłotlice należącej od XV w. do Tęczyńskich, następnie Oleśnickich i Dłuskich. Po XVIII w. wieś zaginęła. Istniał tu być może folwark i młyn, nie zachowane obecnie. Wieś Dys w 1827 r. miała 51 domów i 440 mieszkańców. W 2 połowie XIX w. wymieniana jest także osada i folwark o nazwie Dysie, która powstała z osad uwłaszczonych (część tę należy zapewne identyfikować z zachodnim krańcem obecnej wsi Dys, okolicami Bernatówki) i liczyła 256 mr gruntów i 11 budynków drewnianych. Ok.1870 r. wieś Dys liczyła 49 Osad i 1492 mr gruntów. Natomiast folwark Dys miał 1187 mr gruntów, 5 budynków murowanych i 13 drewnianych. Obydwie jednostki związane były z dobrami kozłowieckimi.W okolicy znajdowały się pokłady torfu i wapna. Dane z 1905r. wykazują następujące odrębne jednostki administracyjno-przestrzenne związane z wsią Dys:

 

W okresie międzywojennym we wsi znajdowała się 4-klasowa szkoła, do której uczęszczało 196 dzieci. Znajdował się tu także jeden młyn wodny (zachowany do chwili obecnej), drugi z młynów nie został ukończony (budynek również istnieje do dzisiaj). Jak wynika z przedstawionych powyżej wykazów była to bardzo duża wieś, w 1928 r. liczyła już 165 gospodarstw. W 1929 r. wymieniani są dwaj właściciele ziemscy na terenie Dysa - hr. Adam Zamoyski i Bronisław Bernatt. Na terenie wsi działał wówczas Związek Spółdzielni Rolniczych Zawodowych, 5 osób trudniło się handlem artykułami spożywczymi, był jeden kołodziej i kowal, funkcjonował jeden młyn wodny.

 

Układ przestrzenny i zabudowa.

Wieś Dys położona jest po zachodniej stronie głównej drogi Lublin-Niemce. Układ przestrzenny wsi zachował swoje podstawowe cechy ukształtowane w początkach jej istnienia. Jest to wieś jednodrożna o charakterze łańcuchówki, założona w dolinie rzeki Ciemięgi.Przebieg koryta rzeki stanowił tu element decydujący o formie zabudowy wiejskiej, która lokalizowana była wzdłuż koryta rzeki. Zasadnicza część zabudowy wsi znajduje się na lewym brzegu rzeki, począwszy od kościoła w kierunku wschodnim (w stronę głównej drogi i wsi Ciecierzyn). W części centralnej i zachodniej (w kierunku Bernatówki) zabudowa sytuowana jest po obu stronach rzeki, mniej liczna i rozproszona, powstała w późniejszym okresie rozwoju przestrzennego. Zabudowa zagrodowa i jednorodzinna sytuowana na lewym, wyższymbrzegu doliny rzeki nie tworzy jednej linii zabudowy lecz lokalizowana jest w różnych odległościach od drogi tworząc z reguły dwie linie zabudowy, w związku z czym dojazdy do głębiej położonych parceli przebiegają licznymi gruntowymi drogami o lokalnym znaczeniu komunikacyjnym. Przestrzenno-funkcjonalne centrum wsi znajduje się w pobliżu zbiegu dróg prowadzących na wschód - do głębiej położonych części wsi Dys I i Ciecierzyna, na zachód - do Jakubowic, na południe - do Elizówki i na północ - w kierunku folwarku Pólko, gdzie zaczyna się kilkukilometrowa aleja lipowa wiodąca do Nasutowa. W pobliżu placu powstałego z rozszerzenia dróg znajduje się jeden z najstarszych domów mieszkalnych (zapewne XIX/XX w.) nr 154 będący pierwotnie siedzibą zamieszkujących tu na pocz. XX w. sióstr bezhabitowych, przed domem znajduje się zapewne współczesna mu figura Chrystusa Błogosławiącego. Przy znajdującym się tutaj moście usytuowany jest piętrowy murowany dom nr 104 z początku XX w. który w pierwotnym zamyśle miał być młynem wodnym, nigdy nie ukończony i zamieniony na budynek mieszkalny (obecnie w bardzo złym stanie). Na lewym brzegu rzeki przy skrzyżowaniu dróg znajduje się młyn gospodarczy (nr 101). Jest to parterowy, murowany budynek założony na planie prostokąta, nakryty dachem naczółkowym - była to pierwotnie karczma (następnie szkoła). Również na lewym brzegu rzeki,na wzniesieniu usytuowany jest kościół parafialny oraz cmentarz grzebalny. We wschodniej części wsi (Dys I ) znajduje się murowany młyn z początku XX w. wybudowany przez hrabiego Zamoyskiego, a w 1938 r. Sprzedany rodzinie Suprynów. Obok młyna znajdują się dwa budynki (mieszkalny i gospodarczy) murowane podobnie jak młyn z czerwonej cegły. W tej części wsi położony jest także murowany, piętrowy dom mieszkalny (XX w.), własność rodziny Suprynów, który jest przykładem nietypowej dla wsi architektury o charakterze willowym. Zachowana do chwili obecnej tradycyjna zabudowa wiejska jest niezbyt liczna i pochodzi głównie z okresu międzywojennego, wyjątkowo spotyka się obiekty, których czas powstania sięga końca XIX w. Wiele budynków uległo znacznym przekształceniom (zmiana kształtu i pokrycia dachu). W zabudowie wsi dominują powojenne murowane domy mieszkalne i zabudowania gospodarcze. Wśród zabytków architektury najcenniejszym obiektem jest kościół parafialny pw.śwJana Chrzciciela. Wzniesiony w 2 połowie XVI w., następnie przebudowany po 1610 r. jest jednym z ważnych przykładów późnorenesansowej architektury sakralnej na Lubelszczyźnie. W latach 1590-1610 świątynia pozostawała w rękach protestantów, następnie Dobrogost Szamotulski osadził ponownie księdza katolickiego. Po 1610 r. kościół został przebudowany zapewne z udziałem muratora Jana Wolffa. Kościół murowany z cegły i kamienia. Jednonawowy z węższym zamkniętym półkoliście prezbiterium, do którego przylega zakrystia z przedsionkiem (dobudowanym w XIX w.). Od zachodu wieża z kruchtą w przyziemiu. Przy północnej ścianie nawy kruchtą dobudowana w XVIII w. W czasie przebudowy i remontu w 1 połowie XVII w. dobudowano zapewne prezbiterium, przeprowadzono podziały elewacji wieży oraz założono sklepienia pokryte dekoracją sztukatorską w formie sieci ornamentowanych wałków w tzw. typie lubelsko-kaliskim. W 1781 r. założono nowy hełm wieży. W 1788 r. ponowna konsekracja kościoła. W ciągu XIX i XX w. obiekt był kilkakrotnie remontowany. Kościół wpisany do rejestru zabytków nr A/564. Z zespołem kościelnym związane są także: dzwonnica murowana (XIX w.) parawanowa, dwukondygnacjowa, plebania murowana z 1905 r Przed wejściem na cmentarz kościelny figura M.Boskiej ustawiona na wysokim postumencie o trzech kolumnach (XX w. W pobliżu kościoła znajduje się cmentarz parafialny z końca XVIII w. z najstarszymi nagrobkami pochodzącymi z połowy XIX w. Zespół wpisany do rejestru zabytków nr A/937. W pobliżu wzniesiony współcześnie klasztor karmelitanek bosych. Na terenie wsi znajdują się krzyże i kapliczki przydrożne- oprócz wymienionych wcześniej - we wsch. części wsi (przy drodze do cegielni) usytuowana murowana kapliczka z oszkloną wnęką mieszczącą figurę M.Boskiej (zapewne pocz. XX w.) Wszystkie te obiekty będące przykładami tzw. małej architektury wymagają ochrony i zachowania jako istotne elementy krajobrazu kulturowego. Wskazane przy tym byłoby ewentualne zastępowyniezniszczonych krzyży drewnianych także krzyżami drewnianymi, a nie metalowymi, a przy remoncie kapliczek zachowanie pierwotnych form architektonicznych, zdobnictwa i inskrypcji. W sierpniu 1944 r. na terenie wsi urządzone zostało lotnisko polowe - fakt ten uczczony został wzniesieniem w 1964 r. pomnika i wybudowaniem szkoły, na której umieszczona tablica pamiątkowa.

 

Jest to część wsi Dys, na której w końcu XVIII w. utworzone zostało dziedziczne sołectwo i założony folwark należący do rodziny Bernattów. W miejscu drewnianego dworku z końca XVIII w. wzniesiony został ok. 1903 r. Nowy murowany dworek eklektyczny. Obiekt zachowany jest do chwili obecnej wpisany do rej.zabytków nr A/974. Jest to budynek parterowy z piętrową częścią środkową, od frontu poprzedzony kolumnowym portykiem, nad którym balkon. Elewacje o podziałach gzymsowo-pilastrowych, zwieńczone rodzajem attykio falistym wykroju. Obecnie obiekt znajduje się w bardzo złym stanie technicznym.Niezbędne jest uporządkowanie spraw własnościowych i generalny remont tego pięknie położonego, na południowym wysokim brzegu dolinyrzeki Ciemięgi, dawnego dworku. Przed podjazdem do dworu zachowane nieliczne świerki będące pozostałością dawnego parku. W bezpośrednim sąsiedztwie obiektu większość terenu zajęta pod ogródki działkowe co jest przyczyną dodatkowej degradacji dawnego założenia dworsko-parkowego. Jak wykazuje rozpoznanie wartości historycznych i zabytkowych wsi, mamy do czynienia z miejscowością o bogatej przeszłości historycznej z zachowanymi do chwili obecnej przykładami dawnej architektury i budownictwa oraz podstawowymi elementami pierwotnego układu przestrzennego. Dodatkowym walorem wsi jest atrakcyjne położenie w dolinie rzeki Ciemięgi o malowniczych brzegach pociętych jarami i wąwozami. Powyższe przesłanki sprawiają,ż e wieś powinna być objęta szczególną ochroną mającą na względzie zachowanie i rewaloryzację najcenniejszych elementów krajobrazu kulturowego i naturalnego.